Loài người sắp bước vào một kỷ nguyên mới của lịch sử- Thời đại suy giảm dân số. Dù nó thật khó tin!
Lần đầu tiên kể từ Cái chết Đen vào những năm 1300, dân số hành tinh này suy giảm. Nhưng, trong khi lần sụt giảm dân số thời trung cổ là do một căn bệnh chết người do bọ chét gây ra, thì lần sụt giảm dân số sắp tới hoàn toàn là do những lựa chọn của con người.
Với tỷ lệ sinh giảm mạnh, ngày càng nhiều xã hội đang tiến vào kỷ nguyên suy giảm dân số lan rộng và vô thời hạn, một kỷ nguyên cuối cùng sẽ bao trùm toàn bộ hành tinh. Tương lai của chúng ta là một thế giới được tạo thành từ các xã hội đang thu hẹp và già hóa. Tỷ lệ tử vong ròng – khi một xã hội có số ca tử vong nhiều hơn ca sinh – cũng sẽ trở thành chuẩn mực mới.
Suy giảm dân số do lựa chọn
Loài người không có ý thức về sự suy giảm dân số trong suốt 700 năm qua. Vì từ sau trận dịch hạch tàn phá phần lớn lực địa Á- Âu những năm 1300, dân số thế giới đã tăng 20 lần, và chỉ trong thế kỷ XX, dân số thế giới đã tăng 4 lần.
Lần suy giảm dân số toàn cầu gần đây nhất đã được đảo ngược nhờ khả năng sinh sản sau khi Cái chết Đen kết thúc. Nhưng lần này, sức sinh này là nguyên nhân khiến dân số loài người giảm sút, lần đầu tiên trong lịch sử. Một “lực lượng cách mạng” đang thúc đẩy sự suy giảm dân số sắp xảy ra: sự suy giảm mong muốn có con trên toàn thế giới.
Hầu hết mọi người không thể hiểu được những thay đổi sắp tới hoặc hình dung cách mà tình trạng suy giảm dân số kéo dài sẽ định hình lại xã hội, nền kinh tế, và chính trị quyền lực.
Các chính sách tương lai của chính phủ, bất kể tham vọng của họ là gì, sẽ không thể ngăn chặn được tình trạng suy giảm dân số. Sự suy giảm dân số thế giới là điều không thể tránh khỏi. Các xã hội sẽ có ít người lao động, doanh nhân, và nhà sáng tạo hơn – trong khi có nhiều người phụ thuộc hơn vào dịch vụ chăm sóc và hỗ trợ. Các chính phủ phải chuẩn bị cho xã hội của họ ngay bây giờ để ứng phó với những thách thức về mặt xã hội và kinh tế của một thế giới già hóa và suy giảm dân số.
Tuy nhiên, những vấn đề mà tình trạng này gây ra không nhất thiết là một thảm họa. Suy giảm dân số không phải là một bản án nghiêm trọng; đúng hơn, nó là một bối cảnh mới với nhiều khó khăn, nhưng các quốc gia vẫn có thể tìm ra cách để phát triển thịnh vượng.
Những lục địa “già”
Theo Ban Dân số Liên Hiệp Quốc (UNPD), tỷ lệ sinh tổng thể của toàn hành tinh vào năm 2015 chỉ bằng một nửa so với năm 1965. Theo tính toán thì tỷ lệ sinh của mọi quốc gia đều giảm trong giai đoạn đó.
Và sự suy giảm tỷ lệ sinh vẫn tiếp diễn. Ngày nay, phần lớn dân số thế giới sống ở những quốc gia có tỷ lệ sinh dưới mức thay thế, với những mô hình vốn không có khả năng duy trì sự ổn định dân số lâu dài.
Trong những năm gần đây, sự sụt giảm tỷ lệ sinh không chỉ tiếp diễn mà còn có vẻ đang tăng tốc. Theo UNPD, ít nhất hai phần ba dân số thế giới sống ở các quốc gia có tỷ lệ sinh dưới mức thay thế vào năm 2019
Nhà kinh tế học Jesús Fernández-Villaverde cho rằng tỷ lệ sinh toàn cầu nói chung có thể đã giảm xuống dưới mức thay thế kể từ đó. Các nước giàu lẫn các nước nghèo đều đang chứng kiến sự sụt giảm tỷ lệ sinh ở mức kỷ lục. Một khảo sát khắp địa cầu cho thấy một bức tranh đáng kinh ngạc.
-
Với Đông Á: toàn bộ khu vực này đã rơi vào tình trạng suy giảm dân số kể từ năm 2021. Đến năm 2022, mọi nhóm dân số chính ở đó – Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, và Đài Loan – đều giảm.
-
Với Đông Nam Á: ước tính rằng tỷ lệ sinh toàn khu vực đã giảm xuống dưới mức thay thế vào khoảng năm 2018. Brunei, Malaysia, Singapore, và Việt Nam hiện là những quốc gia có mức sinh thay thế thấp trong nhiều năm.
-
Ở Nam Á: tỷ lệ sinh dưới mức thay thế không chỉ phổ biến ở Ấn Độ – quốc gia đông dân nhất thế giới hiện nay – mà còn ở Nepal và Sri Lanka; cả ba đều có tỷ lệ sinh giảm xuống dưới mức thay thế từ trước đại dịch.
-
Mỹ Latinh và Caribe: tỷ lệ sinh của toàn khu vực này vào năm 2024 là 1,8 ca sinh trên một phụ nữ – thấp hơn 14% so với mức thay thế. Nhưng dự báo đó có thể đánh giá thấp mức suy giảm trên thực tế.
-
Bắc Phi và Trung Đông: nơi các nhà nhân khẩu học từ lâu cho rằng đức tin Hồi giáo đóng vai trò là bức tường thành chống lại tình trạng suy giảm tỷ lệ sinh đột ngột cũng ghi nhận tỷ lệ sinh thấp hơn mức thay thế.
-
Châu Âu: Trong nửa thế kỷ, tỷ lệ sinh chung của châu Âu liên tục ở dưới mức thay thế.
-
Mỹ: vẫn là quốc gia ngoại lệ chính trong nhóm các nước phát triển, chống lại xu hướng giảm dân số. Với mức sinh tương đối cao so với một quốc gia giàu có (dù vẫn thấp hơn nhiều so với mức thay thế – chỉ hơn 1,6 ca sinh trên một phụ nữ vào năm 2023) và dòng người nhập cư ổn định, Mỹ đã thể hiện “chủ nghĩa ngoại lệ Mỹ về mặt nhân khẩu học.”
-
Châu Phi hạ Sahara: là thành trì lớn duy nhất còn chống lại làn sóng toàn cầu về tỷ lệ sinh dưới mức thay thế. Với khoảng 1,2 tỷ người và tỷ lệ sinh trung bình hiện tại, theo ước tính của UNPD, là 4,3 ca sinh trên một phụ nữ, khu vực này là thành trì cuối cùng của hành tinh có các mô hình sinh đẻ đặc trưng cho các quốc gia thu nhập thấp trong thời kỳ bùng nổ dân số vào khoảng giữa thế kỷ 20.
UNPD ước tính rằng mức sinh thay thế cho toàn thế giới là khoảng 2,18 ca sinh trên một phụ nữ. Các dự báo biến thể trung bình mới nhất của tổ chức này cho năm 2024 – nghĩa là trung vị của các kết quả dự kiến – là tỷ lệ sinh toàn cầu chỉ cao hơn 3% so với mức thay thế, và các dự báo biến thể thấp của họ – mức thấp nhất của các kết quả dự kiến – ước tính rằng tỷ lệ sinh trên toàn hành tinh sẽ thấp hơn 8% so với mức thay thế. Nhiều khả năng, tỷ lệ sinh của loài người đã giảm xuống dưới mức sinh thay thế ròng của hành tinh rồi. Tuy nhiên, điều chắc chắn là đối với một phần tư thế giới, tình trạng suy giảm dân số đã diễn ra, và phần còn lại của thế giới cũng đang trên đà đi theo những người tiên phong đó vào tình trạng suy giảm dân số.
Sức mạnh của sự lựa chọn
Người ta tin rằng tăng trưởng kinh tế và tiến bộ vật chất (thường gọi là “phát triển” hoặc “hiện đại hóa”) – là nguyên nhân khiến thế giới trượt dốc xuống mức sinh cực thấp và dân số quốc gia suy giảm. Bởi vì tỷ lệ sinh giảm đã bắt đầu với sự trỗi dậy về kinh tế xã hội của phương Tây – và vì hành tinh này đang ngày càng trở nên giàu có hơn, khỏe mạnh hơn, có trình độ học vấn cao hơn, và đô thị hóa hơn – nhiều nhà quan sát cho rằng mức sinh thấp hơn chỉ đơn giản là hậu quả trực tiếp của tiến bộ vật chất.
Nhưng sự thật là điều kiện vật chất để dẫn đến tỷ lệ sinh dưới mức thay thế đã giảm dần theo thời gian. Ngày nay, các quốc gia có thể có tỷ lệ sinh dưới mức thay thế với thu nhập thấp, trình độ giáo dục hạn chế, ít đô thị hóa, và nghèo đói cùng cực.
Myanmar và Nepal là những quốc gia nghèo được Liên Hiệp Quốc chỉ định là những nước kém phát triển nhất, nhưng hiện tại họ cũng là các xã hội có tỷ lệ sinh dưới mức thay thế.
Các nghiên cứu về sự lựa chọn
Năm 1994, nhà kinh tế học Lant Pritchett đã phát hiện ra công cụ dự đoán khả năng sinh sản quốc gia mạnh nhất từng được phát hiện. Yếu tố quyết định đó hóa ra lại rất đơn giản: phụ nữ muốn gì. Bởi vì dữ liệu khảo sát thường tập trung vào mong muốn sinh sản của phụ nữ, không phải của chồng hoặc bạn đời của họ, nên các học giả biết nhiều hơn về mong muốn có con của phụ nữ so với nam giới. Pritchett xác nhận rằng có một tỷ lệ tương ứng gần bằng một-một trên toàn thế giới giữa mức sinh sản quốc gia và số lượng trẻ sơ sinh mà phụ nữ nói rằng họ muốn có. Phát hiện này nhấn mạnh vai trò trung tâm của ý chí – của tác nhân con người – trong các mô hình sinh sản.
Nhưng nếu ý chí định hình tỷ lệ sinh, thì điều gì giải thích cho việc tỷ lệ sinh trên toàn thế giới đột ngột lao dốc xuống dưới mức thay thế? Tại sao, ở cả các nước giàu lẫn các nước nghèo, các gia đình chỉ có một con, hoặc không có con, đột nhiên trở nên phổ biến hơn nhiều?
-
Trước tiên, rõ ràng là một cuộc cách mạng trong gia đình – trong việc hình thành gia đình, không chỉ trong việc sinh con – đang diễn ra trong các xã hội trên khắp thế giới. Điều này đúng ở các nước giàu và các nước nghèo, ở khắp các truyền thống văn hóa và hệ thống giá trị. Các dấu hiệu của cuộc cách mạng này là “cuộc chạy trốn khỏi hôn nhân,” khi mọi người kết hôn ở độ tuổi muộn hơn hoặc thậm chí không kết hôn; sự lan rộng của tình trạng chung sống không hôn nhân và các cuộc hôn nhân tạm thời; và sự gia tăng các ngôi nhà chỉ có một người sống độc lập – nói cách khác là sống một mình.
-
Điều đáng chú ý là những mong muốn sinh sản đã nêu này đang nhanh chóng trở nên phổ biến ở hầu hết mọi châu lục. Mọi người trên khắp thế giới hiện nay đều nhận thức rằng: có những cách sống rất khác so với những cách sống đã hạn chế cha mẹ họ. Rõ ràng là niềm tin tôn giáo, tín ngưỡng – thường khuyến khích hôn nhân và ca ngợi việc nuôi dạy con cái – đang suy yếu ở nhiều khu vực có tỷ lệ sinh đang giảm mạnh. Ngược lại, mọi người ngày càng coi trọng quyền tự chủ, quyền được thể hiện bản thân, và sự thuận tiện. Dù chúng mang lại nhiều niềm vui, trẻ em về cơ bản là bất tiện.
Xu hướng dân số hiện nay đặt ra những câu hỏi nghiêm túc đối với những quan niệm cũ, cho rằng con người có bản năng sinh tồn để duy trì nòi giống. Ý chí là lý do tại sao, ngay cả trong một thế giới ngày càng khỏe mạnh và thịnh vượng với hơn tám tỷ người, sự tuyệt chủng của mọi dòng họ vẫn có thể xảy ra chỉ sau một thế hệ.
Còn phần tiếp theo!
Tham khảo
UN projects world population to peak within this century
According to Economist Lant Pritchett, the declining populations worldwide can be addressed through migration
The Population Implosion- Nicholas Eberstadt
