Dưới đây là cuộc đối thoại trong CÕI TƯỞNG được ghi lại vào thời gian trước 2009…2008, giữa nhà kinh tế học Mỹ Cận Đại Paul Samuelson của Mỹ và Ông FBV Việt Nam , nó sẽ cho chúng ta thấy một sự phân chia rõ ràng trong cách nhìn nhận về kinh tế học và thế giới hiện đại. Samuelson đại diện cho trường phái kinh tế học chuẩn mực, nơi lý thuyết và mô hình được xây dựng trên các giả định về thị trường hoàn hảo, tối ưu hóa và cân bằng tuyến Tính. Trong khi đó, FBV nhấn mạnh lý thuyết kinh tế học Chu Kỳ với Cân Bằng Động Phi Tuyến Tính, rằng sự phi tuyến và hỗn loạn trong các hệ thống chính trị – kinh tế hiện nay đòi hỏi một cách tiếp cận linh hoạt, không tuân theo các mô hình tuyến tính hay dự báo đơn giản.
Paul Samuelson (P.S.): “Kinh tế học là một khoa học, không phải một phép đo cảm tính. Những mô hình của tôi – từ tối ưu hóa lợi ích, tối đa hóa sản lượng, đến các lý thuyết về thị trường hoàn hảo – đều có thể dự báo và điều tiết nền kinh tế. Một nền kinh tế hiệu quả, ổn định là một nền kinh tế tuân theo các định lý toán học và xác suất.”
FBV: “Paul, tôi tôn trọng những đóng góp của ông, nhưng trong thế giới ngày nay, những mô hình tuyến tính như ông đề xuất có thể không phản ánh đầy đủ sự thật. Chúng không thể nắm bắt những điểm uốn, những biến động đột ngột. Chúng ta đang sống trong một thế giới phi tuyến, nơi các hệ thống không chỉ tuân theo logic trơn tru mà còn phải đối mặt với sự hỗn loạn và các cú ‘gãy’ hệ thống. Khi một xã hội đạt điểm cực đại của lợi ích quốc gia, như Trung Quốc trong cuộc chiến thuế quan, nó có thể nhanh chóng chuyển pha từ lợi ích sang tổn thất.”
P.S.: “Điều đó có thể đúng trong một số trường hợp đặc biệt, nhưng với hệ thống thị trường hoàn hảo, với sự thông tin đầy đủ và tự do, thế giới sẽ tự điều chỉnh. Những cú sốc chỉ là sự xáo trộn tạm thời. Chúng sẽ dần được điều chỉnh theo quy luật cung cầu.”
FBV: “Điều ông nói về hệ thống tự điều chỉnh có vẻ đúng trong một lý thuyết lý tưởng, nhưng chúng ta đang ở trong thời đại mà quyền lực không phân bố đều. Các quốc gia không chỉ chiến đấu vì lợi ích kinh tế mà còn vì chiến lược chính trị. Và trong thế giới này, những xung đột quyền lực, những chuyển pha hệ thống không thể dự báo theo mô hình tuyến tính của ông. Khi Trung Quốc tiến gần đến điểm cực đại trong cuộc chiến thương mại, sẽ có những xung đột nội bộ, những rạn nứt thể chế mà không mô hình nào của ông có thể dự báo.”
P.S.: “Tôi hiểu rằng những yếu tố chính trị có thể gây ảnh hưởng đến nền kinh tế, nhưng liệu các mô hình của tôi có thể điều chỉnh được sự thay đổi này? Liệu không có cách nào để kết hợp các yếu tố này vào các lý thuyết kinh tế của tôi?”
FBV: “Chắc chắn có, nhưng không phải chỉ bằng các công thức tuyến tính hay phương trình cố định. Chúng ta phải nhìn nhận nền kinh tế như một hệ thống động, với các cú sốc bất ngờ, các chuyển pha hệ thống. Thực tế, không phải lúc nào thị trường cũng theo quy luật tự điều chỉnh của lý thuyết cổ điển. Chúng ta cần những công cụ phi tuyến để đo lường sự biến động sâu sắc hơn, như ‘hệ số võng’, ‘bo cua’ và các điểm gãy – những mô hình không chỉ dự báo theo lý thuyết mà còn phản ánh thực tế sự vận động bất định.”
P.S.: “Vậy có nghĩa là chúng ta đang phải chấp nhận một thế giới không thể dự báo? Một thế giới mà ngay cả những yếu tố kinh tế cơ bản cũng có thể bị tách rời khỏi lý thuyết chuẩn?”
FBV: “Chính xác. Đó là sự thay đổi trong tư duy kinh tế. Chúng ta không thể chỉ tin vào các lý thuyết cũ mà phải sẵn sàng đối mặt với các biến động phi tuyến, không thể đoán trước, nơi các xung đột nội bộ và các yếu tố quyền lực sẽ làm thay đổi cả cấu trúc nền kinh tế.”
P.S.: “FBV, ông nhắc nhiều về chu kỳ kinh tế, nhưng liệu có thể giải thích rõ hơn về cách mà các chu kỳ này ảnh hưởng đến các dự báo kinh tế? Trong mô hình của tôi, chu kỳ thường được giả định là có thể đoán trước được nếu ta biết đủ thông tin về các yếu tố cơ bản.”
FBV: “Chu kỳ kinh tế trong mô hình của ông chỉ như là những biến động lặp lại theo thời gian. Nhưng khi bạn bỏ qua yếu tố xung đột quyền lực, phân bổ tài nguyên không đều và các sự kiện phi tuyến như những cú sốc chính trị, thiên tai hay khủng hoảng hệ thống thì mô hình ấy sẽ trở nên vô dụng trong thế giới thực. Chu kỳ không phải lúc nào cũng dễ dàng đoán trước. Đôi khi, chúng là kết quả của các sự kiện bất ngờ mà ta không thể dự báo bằng công thức toán học.”
P.S.: “Vậy theo ông, có cách nào để xây dựng một mô hình vừa mang tính toán học vừa có thể bao quát được những yếu tố mà ông nói đến không?”
FBV: “Ông cần một mô hình kết hợp hệ thống động với phân tích phi tuyến. Chúng ta không thể dựa hoàn toàn vào mô hình tuyến tính được. Tôi đề nghị một mô hình hỗn hợp: một mặt vẫn sử dụng toán học để phân tích các yếu tố cơ bản như cung cầu, tỷ lệ thất nghiệp, lạm phát… nhưng mặt khác, phải bổ sung các yếu tố phi tuyến như sự phân rã xã hội hoặc sự xung đột giữa các nhóm quyền lực. Những yếu tố này tạo ra các điểm gãy mà mô hình cũ của ông không thể lý giải.”
P.S.: “Điều đó có vẻ khá phức tạp và mơ hồ. Nếu làm như vậy, chúng ta sẽ mất đi tính chính xác và dự báo chắc chắn mà các mô hình kinh tế cần có.”
FBV: “Sự chính xác trong dự báo không phải lúc nào cũng có nghĩa là sự đúng đắn. Mô hình của ông dựa vào sự giả định rằng hệ thống sẽ luôn quay lại trạng thái cân bằng. Nhưng thế giới thực không phải lúc nào cũng vậy. Khi các hệ thống bắt đầu phân mảnh, hoặc khi có một cuộc khủng hoảng toàn cầu, chúng ta không thể dự báo theo cách tuyến tính được nữa. Chúng ta phải chấp nhận một chút hỗn loạn trong dự báo.”
P.S.: “Vậy ông có nghĩ rằng nền kinh tế toàn cầu sẽ không bao giờ trở lại trạng thái ổn định như trước đây?”
FBV: “Đúng. Nếu nhìn vào lịch sử, các nền kinh tế không bao giờ quay lại trạng thái ổn định hoàn toàn sau mỗi cú sốc lớn. Cả nền kinh tế và thể chế sẽ thay đổi sâu sắc. Chúng ta không thể đơn giản nhìn vào những con số như ông làm trong các mô hình toán học để xác định ‘thăng trầm’ của nền kinh tế nữa. Cách mà một quốc gia hoặc một khu vực phục hồi sau khủng hoảng sẽ phụ thuộc vào sự chuyển pha của chính trị, quyền lực, và cấu trúc xã hội.”
P.S.: “Tôi hiểu rằng ông đang nhắc đến quyền lực và sự xung đột xã hội, nhưng liệu có thể làm rõ hơn về cách mà các yếu tố này tác động đến các lý thuyết kinh tế mà tôi xây dựng không?”
FBV: “Quyền lực không chỉ đơn giản là một thứ bất biến trong các mô hình kinh tế của ông. Quyền lực kinh tế luôn di chuyển, có thể chuyển từ những cường quốc truyền thống sang những quốc gia mới nổi, hoặc thậm chí có thể phân tán ra nhiều phe nhóm khác nhau trong xã hội. Ví dụ, thập đại gia tộc trong một quốc gia có thể dẫn dắt các quyết sách kinh tế, nhưng cũng có thể tạo ra sự phân rã thể chế khi những xung đột nội bộ không được giải quyết. Điều này ảnh hưởng mạnh đến quyết định tài chính và dòng tiền của quốc gia đó. Một khi quyền lực bị phân tán hoặc bị quá tách rời khỏi cấu trúc tập trung, nền kinh tế sẽ rơi vào vùng lõm.”
P.S.: “Nhưng liệu chúng ta có thể xác định được lúc nào quyền lực bị phân rã và nền kinh tế chuyển pha sang giai đoạn đó không?”
FBV: “Cái khó là, điểm gãy đó không thể nhìn thấy ngay lập tức bằng các chỉ số kinh tế truyền thống. Đó là những điểm uốn tiềm ẩn, nơi các sự kiện nhỏ có thể trở thành các cơn sóng lớn. Bạn phải đọc được những biến động trong quyền lực chính trị, trong sự phân bổ tài nguyên và trong các xung đột xã hội. Từ đó, bạn sẽ hiểu rằng nền kinh tế không còn đơn giản như mô hình tuyến tính nữa.”
P.S.: “FBV, ông luôn nhắc đến khái niệm phi tuyến và hỗn loạn, nhưng liệu ông có thể giải thích rõ hơn về Thuyết Cân Bằng Động mà ông hay đề cập đến không? Liệu nó có thể làm gì khác biệt so với các lý thuyết kinh tế mà tôi đã xây dựng?”
FBV: “Thuyết Cân Bằng Động của tôi không đơn giản là tìm kiếm một trạng thái cân bằng tĩnh như trong lý thuyết của ông. Nó là một hệ thống động, nơi các yếu tố thay đổi không ngừng, ảnh hưởng lẫn nhau và di chuyển theo các chu kỳ. Trong khi lý thuyết của ông tìm cách tối ưu hóa lợi ích tại một điểm cố định, thuyết của tôi nhìn nhận cân bằng như là một quá trình thay đổi liên tục, trong đó các hệ thống kinh tế không bao giờ dừng lại mà luôn di chuyển từ trạng thái này sang trạng thái khác.”
P.S.: “Tức là ông đang nói rằng trong nền kinh tế, không có sự ổn định hoàn toàn và các yếu tố luôn thay đổi?”
FBV: “Đúng vậy. Trong Thuyết Cân Bằng Động, tôi cho rằng cân bằng không phải là điểm dừng mà là một quá trình vận động không ngừng. Nền kinh tế thực tế luôn chuyển động, luôn thay đổi tùy thuộc vào các yếu tố bên ngoài. Chính vì vậy, mô hình của tôi không chỉ tìm kiếm các điểm cực đại hay các điểm cân bằng tĩnh, mà nhìn nhận các điểm chuyển pha – những thời điểm mà hệ thống chuyển từ trạng thái ổn định sang sự bất ổn.”
P.S.: “Vậy có nghĩa là mô hình của ông sẽ có thể phản ánh những sự thay đổi lớn và đột ngột trong nền kinh tế?”
FBV: “Chính xác. Những biến động lớn, sự chuyển pha từ vùng lồi sang vùng lõm mà tôi đã nói, là minh chứng cho cân bằng động. Đôi khi, khi một hệ thống đạt đến điểm cực đại của lợi ích – chẳng hạn như khi Trung Quốc đạt lợi ích tối đa trong chiến tranh thương mại – nó sẽ bắt đầu rẽ hướng theo một chu kỳ mới. Điểm cực đại đó có thể không phải là đỉnh cao bền vững, mà chỉ là điểm chuyển pha trước khi sự phân rã và phân mảnh xảy ra.”
P.S.: “Vậy làm sao chúng ta có thể dự báo những điểm chuyển pha này?”
FBV: “Điều quan trọng là không thể dự báo theo cách tuyến tính. Bạn không thể chỉ nhìn vào dữ liệu quá khứ để dự đoán chính xác tương lai như trong các mô hình kinh tế của ông. Thay vào đó, bạn cần quan sát các mối quan hệ phi tuyến giữa các yếu tố – chẳng hạn như sự phân bổ tài nguyên, quyền lực chính trị, hay xung đột xã hội. Những yếu tố này không chỉ ảnh hưởng theo một chiều mà có thể vòng lặp qua lại, tạo ra các hiệu ứng không thể đoán trước.”
P.S.: “Nhưng nếu mô hình của ông không thể dự báo chắc chắn, làm sao chúng ta có thể áp dụng nó trong thực tế? Khi các nhà hoạch định chính sách cần những công cụ chính xác để điều hành nền kinh tế, liệu thuyết của ông có thể cung cấp những chỉ dẫn hữu ích không?”
FBV: “Thực ra, chính vì sự không chắc chắn và biến động trong các hệ thống động mà Thuyết Cân Bằng Động của tôi lại có ích. Các chính phủ và các nhà hoạch định chính sách không thể định lượng mọi thứ chỉ bằng các công thức tuyến tính. Thay vào đó, họ cần phải nhận diện những dấu hiệu của sự thay đổi – khi quyền lực bắt đầu phân tán, khi các thể chế bắt đầu suy yếu hoặc khi xung đột xã hội gia tăng. Bằng cách hiểu được các nguyên lý phi tuyến và chuyển pha, họ có thể đưa ra các quyết định linh hoạt hơn, tránh được các cú sốc hệ thống lớn.”
P.S.: “Vậy ông đang nói rằng, các nhà lãnh đạo kinh tế cần phải nhìn vào nền kinh tế như một hệ thống mở, luôn có sự thay đổi và chuyển pha, thay vì chỉ tìm kiếm các mô hình ổn định?”
FBV: “Chính xác. Nền kinh tế không phải là một chiếc máy tính hoạt động theo các quy tắc cố định mà là một hệ thống sống, liên tục biến động và chuyển động. Nếu muốn hiểu và điều hành tốt nền kinh tế, các nhà lãnh đạo cần phải có khả năng dự đoán các chuyển pha, nhận diện các điểm gãy và hiểu được cách mà các yếu tố xung đột hay quyền lực có thể tác động đến nền kinh tế.”
Kết luận