Hy vọng về một cuộc “mặc cả lớn” toàn diện giữa Mỹ và Trung Quốc – nơi hai siêu cường ngồi lại, dàn xếp toàn bộ các bất đồng từ thương mại, an ninh đến địa chính trị – ngày càng trở nên xa vời. Không chỉ bởi khác biệt về lợi ích, mà còn bởi lịch sử cạnh tranh, hệ tư tưởng đối lập và những ràng buộc nội bộ khiến cả hai khó có thể nhân nhượng. Trong bối cảnh thiếu vắng một kẻ thù chung đủ sức đoàn kết, xu hướng đối đầu không chỉ tiếp diễn mà còn có khả năng trở thành trạng thái “bình thường mới”
1. Bối cảnh lịch sử: Quan hệ con lắc giữa hợp tác và đối đầu
Quan hệ Mỹ - Trung từ lâu đã vận hành như một chiếc con lắc, đung đưa giữa hai thái cực hợp tác và cạnh tranh. Điểm then chốt quyết định chiều hướng của con lắc thường đến từ một yếu tố thứ ba – mối nguy chung hoặc lợi ích chiến lược trùng khớp. (đọc thêm chủ đề Việt Nam vào vai ngư ông trong Chiến tranh Thương mại Mỹ- Trung?)
-
Thập niên 1970 , Mỹ và Trung Quốc bắt tay nhau trong một liên minh chiến lược bất thường để kiềm chế Liên Xô – một mối đe dọa tồn tại cấp bách cho cả hai phía. Cuộc gặp giữa Nixon và Mao là sản phẩm của nỗi sợ hạt nhân chứ không phải sự đồng thuận ý thức hệ.
-
Thập niên 1990 - đầu 2000 , quan hệ kinh tế nở rộ nhờ làn sóng toàn cầu hóa và sự ủng hộ mạnh mẽ từ các liên minh chính trị trong nước, nhất là tại Mỹ, với tư tưởng thị trường tự do, “hòa bình thông qua thương mại”.
Tuy nhiên, khi nguy cơ chung biến mất , hoặc niềm tin vào toàn cầu hóa bị xói mòn , xu thế mặc định giữa hai cường quốc quay về cạnh tranh, thậm chí là đối đầu chiến lược.
2. Tại sao “mặc cả lớn” là bất khả thi trong bối cảnh hiện tại?
Chủ nghĩa dân tộc trỗi dậy ở cả hai bờ Thái Bình Dương
Tại Trung Quốc, quyền lực ngày càng tập trung vào tay cá nhân – Chủ tịch Tập Cận Bình – với đường lối cứng rắn, dân tộc chủ nghĩa và thiên về kiểm soát nhà nước. Những khẩu hiệu như “Thịnh vượng chung”, “Tự lực tự cường” không chỉ thể hiện định hướng trong nước, mà còn là phản ứng với môi trường quốc tế bị coi là “bao vây, kiềm chế Trung Quốc”.
Ở Mỹ, cả hai đảng – đặc biệt là dưới thời Donald Trump và thậm chí cả Biden – đều chuyển dịch sang xu hướng bảo hộ và cảnh giác với Trung Quốc. Chống Trung đã trở thành một đồng thuận hiếm hoi trong chính trị Mỹ hiện đại.
Không còn kẻ thù chung – chỉ có lợi ích xung đột
Cuộc chiến Nga - Ukraine, xung đột Trung Đông, biến đổi khí hậu – những vấn đề tưởng chừng có thể tạo ra hợp tác – lại chỉ khoét sâu thêm khác biệt:
-
Trung Quốc lặng lẽ ủng hộ Nga , còn Mỹ dẫn đầu viện trợ cho Ukraine.
-
Bắc Kinh duy trì quan hệ với Iran , trong khi Mỹ hậu thuẫn mạnh mẽ Israel.
-
Trong biến đổi khí hậu, Mỹ yêu cầu cắt giảm carbon ngay lập tức , trong khi Trung Quốc ưu tiên ổn định tăng trưởng nội địa.
Môi trường “Chiến tranh Lạnh mới” đang hình thành
Các yếu tố như tách rời công nghệ (decoupling) , trừng phạt tài chính , liên minh chiến lược đối trọng Trung Quốc (AUKUS, Quad, Chip 4 Alliance) , cùng với cạnh tranh ảnh hưởng tại Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương khiến bầu không khí Mỹ - Trung ngày càng giống với Chiến tranh Lạnh giai đoạn đầu: căng thẳng, toàn diện, nhưng tránh đối đầu quân sự trực tiếp.
3. “Cái giá” của một cuộc mặc cả lớn – quá đắt với Mỹ
Ngay cả khi một lãnh đạo Mỹ như Trump tìm cách “deal” với Trung Quốc theo logic thương lượng thương mại, cái giá chiến lược phải trả là quá cao:
-
Nhượng bộ về Đài Loan hay các yêu sách chủ quyền ở Biển Đông sẽ phá vỡ cấu trúc an ninh khu vực, làm lung lay lòng tin của các đồng minh như Nhật Bản, Hàn Quốc, Philippines, Úc. Từ đó, có thể kích hoạt phản ứng tự vũ trang – kể cả vũ khí hạt nhân , tạo ra thế “lưỡng nan an ninh” khó kiểm soát.
-
Đổi quyền tiếp cận thị trường Trung Quốc lấy ảnh hưởng toàn cầu là bài toán không hợp lý. Giới tinh hoa chiến lược Mỹ hiểu rằng ưu thế toàn cầu không thể mua bán bằng thỏa thuận thương mại.
-
Một thỏa thuận kiểu “Mỹ rút lui, Trung Quốc trỗi dậy” sẽ bị coi là phản bội trật tự thế giới do chính Mỹ dựng lên sau Thế chiến II – trật tự đã đảm bảo hòa bình tương đối và lợi ích cho Mỹ trong hơn 70 năm.
4. Kinh tế và chính trị nội bộ: Đổ lỗi, phòng vệ, và “vũ khí hóa” sự phụ thuộc
Toàn cầu hóa trở thành vật tế thần
- Ở Mỹ, các bang công nghiệp mất việc làm, tầng lớp trung lưu bị xói mòn, đổ lỗi cho hàng hóa Trung Quốc, dẫn đến làn sóng chính trị chống thương mại tự do.
- Ở Trung Quốc, giới lãnh đạo e ngại “nghiện công nghệ Mỹ” và phụ thuộc tài chính nên tăng tốc nội địa hóa , kiểm soát dữ liệu và củng cố các doanh nghiệp nhà nước.
Vũ khí hóa kinh tế – cuộc chơi không còn "win-win"
- Mỹ hạn chế xuất khẩu chip, công nghệ bán dẫn , kiểm soát đầu tư vào Trung Quốc.
- Trung Quốc đáp trả bằng kiểm soát xuất khẩu đất hiếm, graphite, và tăng cường ảnh hưởng tài nguyên ở châu Phi .
Tư duy “cùng thắng” của thập niên 2000 đã biến mất. Thay vào đó là tâm thế phòng vệ và giành giật vị thế .
Không phải hòa hoãn, mà là quản lý cạnh tranh
Mỹ và Trung Quốc không cần một cuộc “mặc cả lớn”. Thay vào đó, họ cần một khung quản lý cạnh tranh bền vững , nơi cả hai bên nhận thức được giới hạn của xung đột, và tạo ra các “lan can chiến lược” ngăn chặn trượt sâu vào khủng hoảng.
Không ai thắng trong một cuộc chiến giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới. Nhưng nếu hiểu được ranh giới của mình, họ có thể cùng tránh được thất bại chung.