Trung tâm của Đông Bán cầu
Trung Đông, cái tên nói lên cách nhìn của thế giới Tây phương về vùng hoang mạc rộng lớn này. Vị trí địa lý đã và sẽ khiến cho nó không bao giờ có được một ngày bình yên. Cũng như châu Phi, thực dân châu Âu đã tiện tay rạch vài đường ranh giới không có thực trong tự nhiên. Do đó, cho đến nay vẫn luôn có những nổ lực bằng máu để kẻ lại những đường kẻ ấy!
Trung Đông là một khu vực rộng lớn với nhiều quốc gia có những đặc trưng riêng biệt về cả vị thế địa chính trị cũng như kinh tế. Nên trong bài viết này tôi chỉ phân tích tổng thể vị thế địa chính trị của vùng đất này. Với sự quan tâm đặc biệt của cá nhân tôi với vùng đất này, có thể còn nhiều bài phân tích về từng quốc gia riêng lẻ trong tương lai.
Trung Đông là chỉ bộ phận khu vực trung tâm của 3 Châu Lục: Á, Âu, Phi, từ phía đông và phía nam Địa Trung Hải đến ven sát bờ vịnh Ba Tư, bao gồm phần lớn Tây Á và Ai Cập thuộc châu Phi. Gồm 17 nước, có diện tích khoảng 7,2 triệu kilômét vuông, dân số khoảng 371 triệu.
Khu vực này bao gồm những sa mạc rộng lớn, những ốc đảo thơ mộng, những đỉnh nuis tuyết kỳ vĩ, những con sông dài trong thần thoại (Lưỡng Hà: Tigris và Euphrates) với những đồng bằng mầu mỡ gắn liền với những đế chế đầu tiên trong buổi bình minh văn minh nhân loại và những thành phố linh thánh của Hồi Giáo.
Azadi Tower ở thủ đô Tehran của Iran
Đặc điểm nổi bật nhất của khu vực này là sa mạc Ả Rập rộng lớn chiếm hầu hết diện tích của Ả Rập Saudi và một phần của Yemen, Oman, Kuwait, Iraq, Syria, Jordan và Israel.
Nó bao gồm cả hoang mạc Rub’al Khali (Empty Quarter)- hoang mạc cát không gián đoạn lớn nhất thế giới với diện tích gần gấp đôi Việt Nam.
=> Đa số dân cư phải sống ở vùng ngoại vi của hoang mạc. Do đó, hầu hết người dân trong khu vực không hề suy nghĩ về việc tổ chức quốc gia theo hình thức quốc gia dân tộc hay biên giới được cố định theo nghĩa pháp lý.
Ví dụ bạn có thể tưởng tượng mình muốn đi thăm ông chú lâu năm không gặp ở một vùng đất khác nhưng không được phép vì bạn phải có căn cước công dân do một “thằng ất ơ” nào đó cấp ở một xứ xa xôi tận bờ bên kia sa mạc. Nghe đã thấy không hợp lý rồi!. => Ý tưởng rằng bạn cần có giấy tờ tùy thân được ai đó ở bên kia bờ sa mạc ban hành chỉ vì một vài ông Tây tiện tay vạch lên bản đồ vùng đất của bạn là không có ý nghĩa, nó trái với lối sống diễn ra hằng ngày!
Một chút về lịch sử Trung Đông, lịch sử vùng đất này có thể chia làm 3 giai đoạn
- Lưỡng Hà và Trung Đông cổ đại : Một giai đoạn lịch sử hào hùng của người Ả Rập và Ba Tư với những đế chế vĩ đại đầu tiên trong lịch sử nhân loại như đế chế của người Ba Tư, Ai Cập cổ đại.
- Hồi giáo và máu : Khi quân Thánh chiến của nhà tiên tri Muhamad tung hoành ngang dọc tại Trung Đông, họ không những chinh phục mà còn mang đến một hệ tư tưởng mới, một tôn giáo Độc thần mà sau này định cả khu vực này- Hồi giáo. Sau này đế chế Ottoman cai trị vùng đất này từ thế kỷ XIII, Trung Đông bị thống trị hoàn toàn bởi Hồi Giáo.
- Kỷ nguyên Dầu mỏ và máu : Đế chế Ottoman sụp đỗ và dầu mỏ được phát hiện tại xứ sở này, nhiều ông lớn địa chính trị toàn cầu đã để mắt đến vùng đất này và bắt đầu thực hiện những toan tính của mình. Không chỉ để chi phối thị trường “vàng đen” mà còn phục vụ những dã tâm chiến lược của mình.
Hồi giáo- Linh hồn của Trung Đông
Trung Đông là khu vực đa dạng về tôn giáo, đa phần trong số đó có nguồn gốc ngay tại đây. Các tôn giáo bản địa như Do Thái giáo và Kitô giáo có lịch sử lâu đời và đóng vai trò quan trọng. Nhưng Hồi giáo là tôn giáo lớn nhất và mang tính biểu tượng ở Trung Đông.
Thánh địa Mecca, một biểu tượng của Hồi giáo (thuộc Ả Rập Saudi)
Một vùng đất thiếu sự kết nối, rời rạc do những điều kiện tự nhiên khắc nghiệt lại mang cùng một tinh thần- tinh thần Hồi Giáo bất diệt, lời sấm truyền của Đấng Allah.
Hồi Giáo là tôn giáo thống trị Trung Đông, nhưng bản thân Hồi Giáo lại bao gồm trong nó nhiều phiên bản khác nhau. Sự phân chia của các hệ phái Sunni và Shia bắt đầu khi nhà tiên tri Muhammad qua đời năm 632.
- Tín đồ Hồi giáo Sunni chiếm đa số trong cộng đồng dân cư Ả Rập (khoảng 85%) và đa số trong cộng đồng Hồi giáo. Hệ phái này tự cho mình là Hồi giáo Chính thống khi cho rằng người thừa kế đấng tiên tri phải được lựa chọn theo truyền thống bộ tộc Ả Rập.
- Tín đồ Hồi giáo Shia là thiểu số. từ “Shia” có nghĩa đen là “Đảng của Ali”- tức con rễ của Muhammad- là người thừa kế của đấng tiên tri nhưng sau đó Ali và các con ông ta đều bị ám sát.
=> Từ đó những tập tục riêng nảy sinh, những tranh chấp pháp lý dần chia rẻ 2 giáo phái chính của Hồi giáo dẫn đến máu đổ trong chính tôn giáo này. Hiện nay quốc gia đứng đầu hệ pháo Sunni là Ả Rập Saudi, còn bên kia Iran (một quốc gia phi Ả Rập) đang là kẻ đại hiện cho hệ phái Shia.
Xung đột và máu đổ
Hiệp định Sykes-Picot năm 1916 (được đặt theo tên các nhà đàm phán của Anh và Pháp) đã chia Trung Đông thành những vùng ảnh hưởng trên thực tế. Hệ thống ủy trị, như được Hội Quốc Liên thông qua, đã làm cho sự phân chia này có hiệu lực: Syria và Lebanon được giao cho Pháp; Lưỡng Hà, sau này là Iraq, được đặt dưới sự ảnh hưởng của Anh; Palestine và Transjordan trở thành “Palestine ủy trị” của Anh, trải dài từ bờ biển Địa Trung Hải tới Iraq. Mỗi thực thể này chứa đựng nhiều nhóm sắc tộc và dân tộc khác nhau, một số trong đó từng có lịch sử xung đột với nhau. Điều này cho phép các cường quốc ủy trị trị vì một phần bằng cách thao túng những căng thẳng, trong tiến trình sắp đặt nền tảng cho các cuộc chiến tranh và nội chiến sau này.
Trong thế chiến I, bản thân các nước phương Tây đã kết thành đồng minh với các nước Ả Rập chủ yếu là để đối đầu với đế quốc Ottoman - đế quốc phong kiến quân sự xuyên ba châu lục Âu, Á và Phi trong quá khứ. Nhưng sau thế chiến II, bởi vì sự ủng hộ Israel phục quốc, cho nên quan hệ đã xuống cấp với các nước Ả Rập, vì mục đích đối đầu với các nước phương Tây, nên các nước Ả Rập đã điều chỉnh giá dầu quốc tế lên cao đáng kể. Lí tưởng dựng nước của người Ả Rập Trung Đông (một nhà nước Hồi giáo thống nhất) đã trải qua một quá trình vô cùng quanh co uốn khúc. Đầu thế kỉ XX, người Ả Rập trù liệu thoát khỏi sự thống trị của người Thổ Nhĩ Kì, kiến lập đất nước Đại Syria (từ xưa tới nay, Syria, Jordan, Liban và Palestine được coi là một chỉnh thể). Sau thế chiến I, các cường quốc chủ nghĩa tư bản phương Tây vì lợi ích bản thân nên đã đem Đại Syria chia cắt thành bốn khu vực. Nhưng sau thế chiến II, các nước phương Tây ủng hộ Israel phục quốc, đã đập tan triệt để giấc mơ của họ. Đồng thời, xã hội Hồi giáo liên tục không ngừng bị văn hoá thế giới Cơ Đốc giáo phương Tây xâm chiếm ăn mòn, một hệ thống giá trị văn hoá trọn vẹn do chủ nghĩa tư bản phương Tây đề xướng chỉ đạo như chủ nghĩa nhân văn, khoan dung, tự lập, khoa học, lí trí và dân chủ dần dà ảnh hưởng đến thế giới Hồi giáo.
Sau thế chiến II, Anh Quốc lần đầu trấn áp chủ nghĩa phục quốc Do Thái ở Trung Đông, sau khi thay đổi chính sách thuộc địa, khích động xúi giục người Ả Rập xung đột lãnh thổ và tôn giáo với người Do Thái, sau đó rút lui khỏi mặt trận, đem vấn đề này đưa cho Liên hợp quốc - lúc đó do phương tây kiểm soát, ngầm quan sát chú ý cục diện. Hoa Kỳ mở đầu ủng hộ Israel sau khi kế thừa Anh Quốc, tổng thống Hoa Kỳ Harry S. Truman tăng thêm áp lực lên Anh Quốc, tiên phong tiếp nhận và giúp đỡ di dân Do Thái. Sau khi Israel thành lập đất nước, Hoa Kỳ công nhận Israel đầu tiên. Trong mấy lần chiến tranh Trung Đông, Hoa Kỳ và một số nước phương Tây (như Anh, Pháp), càng thêm nâng đỡ cung cấp cho Israel rất nhiều vũ khí và trang thiết bị quân sự. Nếu không có sự ủng hộ của Hoa Kỳ, Israel căn bản không thể thành lập đất nước và phát triển quy mô lớn.
Phần này trích từ Wikipedia vì nó khá đầy đủ
Nói tóm lại, đặc điểm chính sách của Hoa Kỳ về vấn đề Trung Đông là: cải tạo xã hội Hồi giáo (trấn áp chủ nghĩa nguyên lí Hồi giáo, dùng tự do kinh tế và giá trị quan dân chủ của chủ nghĩa tư bản phương Tây ngầm lặng ảnh hưởng thế giới Ả Rập); nâng đỡ đào tạo chính quyền thân Mĩ; khống chế tài nguyên dầu thô; điều hoà xung đột Israel – Palestine (lấy phương thức hoà bình để giải quyết vấn đề Palestine).
Sykes- Picot đang dần tan vỡ, có nhiều hình thức cố gắng hàn gắn nó trở lại kể cả ở những dạng khác. Nó sẽ tiếp tục là một quá trình dài lâu và đẫm máu.
Dầu mỏ và sự can thiệp từ bên ngoài khu vực
Trữ lượng dầu mỏ các quốc gia Trung Đông
| Xếp hạng | Quốc gia | Trữ lượng (bbn)* | Xếp hạng trên thế giới |
|---|---|---|---|
| 1 | Saudi Arabia | 297.2 | 2 |
| 2 | Iran | 157.2 | 4 |
| 3 | Iraq | 149.8 | 5 |
| 4 | Kuwait | 101.5 | 6 |
| 5 | United Arab Emirates | 97.8 | 7 |
| 6 | Libya | 48.4 | 9 |
| 7 | Kazakhstan | 30 | 11 |
| 8 | Qatar | 25.2 | 13 |
| 9 | Algeria | 12.2 | 15 |
| 10 | Azerbaijan | 7 | 18 |
| 11 | Oman | 5.4 | 21 |
| 12 | Sudan | 5 | 22 |
| 13 | Egypt | 4.4 | 25 |
| 14 | Yemen | 3 | 29 |
| 15 | Syria | 2.5 | 30 |
| 16 | Turkmenistan | 0.6 | 43 |
| 17 | Uzbekistan | 0.6 | 44 |
| 18 | Tunisia | 0.4 | 48 |
| 19 | Pakistan | 0.3 | 52 |
| 20 | Bahrain | 0.1 | 67 |
| 21 | Mauritania | 0.02 | 83 |
| 22 | Israel | 0.012 | 87 |
| 23 | Jordan | 0.01 | 96 |
| 24 | Morocco | 0.0068 | 97 |
*bbn - billions of barrels
Bảng: Trữ lượng dầu mỏ Trung Đông được ước tính
Trung Đông sản xuất khoảng một phần ba lượng dầu của thế giới*, nhưng trữ lượng không được phân bổ đồng đều. Các mỏ dầu tập trung ở trong và xung quanh Vịnh Ba Tư, khiến gần 99% trữ lượng của khu vực nằm dưới sự kiểm soát của chỉ sáu quốc gia: Ả Rập Saudi, Iran, Iraq, Kuwait, UAE và Qatar.
GDP bình quân đầu người của các quốc gia Trung Đông
=> Phân bố tài nguyên cục bộ khiến góp phần tạo nên sự phân hóa thu nhập và mức độ thịnh vượng của các quốc gia. Qatar, một bán đảo nhỏ ở vùng Vịnh giàu dầu mỏ, có GDP bình quân đầu người là 97.518 USD, cao nhất thế giới. Nhưng chỉ cách Qatar 500km về phía nam là Yemen, quốc gia có GDP bình quân đầu người là 1.408 USD, thấp nhất ở Trung Đông.
Chủ nghĩa Khủng bố
Hồi giáo chia thế giới thành hai, một bên là thế giới Hồi giáo, bên kia là phi Hồi giáo, và nhiệm vụ của thế giới Hồi giáo là biến phần còn lại thành thế giới Hồi giáo trong một sứ mệnh jihad (thánh chiến). Cách nhìn trật tự thế giới của họ coi Hồi giáo có thiên mệnh bành trướng khắp ‘vương quốc chiến tranh’ như họ gọi tất cả các vùng đất do dân vô thần cư trú, cho đến khi cả thế giới là một hệ thống đơn nhất, không thể chia tách, được lời sấm truyền của Đấng tiên tri Muhammad làm cho hài hòa.
Do những nguồn cơn nào mà Trung Đông lâm vào cảnh chiến tranh, xung đột triền miên không thể ngốc đầu lên như hôm này? Người Hồi giáo bắt đầu hoài niệm về những năm tháng hoàng kim khi Hồi giáo còn cai trị cả một đế chế vĩ đại, dẫn đầu về kỹ nghệ, y học và tổ chức nhà nước,…
Sự thất bại của chủ nghĩa dân tộc Ả Rập, nổi sỉ nhục phải chịu trước thực dân Phương Tây. Mối nghi ngờ đỗ dồn về những kẻ “ngoại đạo” thèm khát tài nguyên của họ. Để rồi với lời kêu gọi mê hoặc lòng người của Hồi giáo, của ngọn cờ thánh chiến- một phương thuốc chữa lành mọi vấn đề được tìm thấy là hỗn hợp của lòng mộ đạo đến cuồng tín, sự bức bối căm thù và tình trạng thất nghiệp, đói khổ. => Những tổ chức như Al Qaeda và IS đã ra đời.
IS xuất phát từ nhóm Al Qaeda tại Iraq. Vào thời điểm cuộc nội chiến Syria bùng phát, nhóm này tách khỏi Al Qaeda và đổi tên thành ISIL, sau đó dần dần thành ISIS, hiện tại nhóm này tự xưng là IS (Islam State- Nhà nước Hồi giáo) sau khi công bố một thực thể quốc gia như vậy nằm tại một số vùng ủa Iraq và Syria.
Tỷ lệ ủng hộ của dân chúng
IS nhanh chóng thu hut được hàng nghìn trái tim “mộ đạo” dưới ngọn cờ “thánh chiến” của mình. Thành công của nó ở chổ phong trào này tạo được một chổ đứng cho vương quốc Hồi Giáo “Caliphate”. Tuy nhiên vào cuối năm 2015, lực lượng không quân Hoa Kỳ đã thực hiện hàng loạt vụ không kích nhằm vào lãnh thổ chiếm đóng của IS tại Syria và Iraq, tiếp đến là Nga, Anh, Pháp cũng tham gia (mang danh chống khủng bố nhưng mỗi ông đều có toan tính riêng với vùng đất này). IS đã đều đặn mất dần lãnh thổ và trở nên suy yếu.
Khu vực IS kiểm soát 2015 và 2018
As-Salamu Alaykum
As-salamu alaykum là một câu chào trong tiếng Ả Rập có nghĩa là “Mong quý vị được bình an” hoặc "Bình an cho quý vị"As-salamu alaykum là một câu chào trong tiếng Ả Rập có nghĩa là “Mong quý vị được bình an” hoặc “Bình an cho quý vị”.
Đối với tôi đây là một vùng đất xinh đẹp đầy sức hấp dẫn! Chuyện Trung Đông thì phải kể Nghìn lẻ một đêm mới quy tận! Còn những Mùa xuân Ả Rập, Tuổi trẻ Iran, nội chiến Syria, xung đột Nga- Thổ, Petrodollar… Xin phép hẹn ở topic nào đó trong tương lai, ở đó tôi sẽ phân tích chuyên sâu về các quốc gia riêng lẻ và vai trọ của họ đối với khu vực.
Tham khảo
Trung Đông
Lưỡng Hà cổ đại và khu vực Trung Đông
Nhìn lại cuộc khủng hoảng dầu mỏ năm 1973
Hồi giáo tại Trung Đông
Map of the Middle East by Oil Production
