I. Bản Chất và Phạm Vi Của Vấn Đề Gian Lận Thương Mại
1. Hiện Tượng Chuyển Tải Hàng Hóa Trung Quốc
Hệ thống hải quan Việt Nam ghi nhận lượng hàng hóa tái xuất sang Mỹ tăng 217% từ 2020-2024, đạt 54 tỷ USD năm 2024. Cơ chế này cho phép các doanh nghiệp Trung Quốc sử dụng Việt Nam như “cửa hậu” để né thuế quan Mỹ áp dụng từ chiến tranh thương mại Mỹ-Trung. Điển hình là trường hợp các công ty dệt may Trung Quốc chuyển giai đoạn cắt may cuối cùng sang Việt Nam để hưởng quy tắc xuất xứ “yarn-forward”. Điều này tạo nên nghịch lý: Việt Nam trở thành nạn nhân của chính sách “Made in Vietnam” khi các chuỗi giá trị thực sự nằm ngoài tầm kiểm soát.
2. Hệ Thống Thuế VAT Nhập Nhằng
Mỹ chỉ trích mức thuế VAT 10% của Việt Nam là rào cản thương mại phi thuế quan, làm giảm 22-25% sức cạnh tranh của hàng Mỹ. Khác với thuế tiêu thụ đặc biệt ở Mỹ, VAT Việt Nam áp dụng trên toàn bộ chuỗi cung ứng tạo ra hiệu ứng tích lũy. Một nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới (2024) chỉ ra rằng tổng gánh nặng thuế VAT thực tế lên hàng nhập khẩu Mỹ có thể lên tới 14.7% sau khi tính các chi phí tuân thủ.
3. Vi Phạm Sở Hữu Trí Tuệ Có Hệ Thống
Báo cáo Đặc biệt 301 của USTR xếp Việt Nam vào nhóm “Quốc gia cần theo dõi đặc biệt” với tỷ lệ hàng giả chiếm 35-40% thị phần nội địa. Công nghiệp phụ trợ yếu kém khiến 68% doanh nghiệp sản xuất phải nhập khẩu thiết kế, bản quyền từ nước ngoài, tạo kẽ hở cho việc sao chép công nghệ. Trường hợp hàng loạt công ty giày dép Việt Nam bị kiện vì vi phạm thiết kế của Nike năm 2023 cho thấy sự non kém trong xây dựng thương hiệu tự chủ.
II. Nguyên Nhân Cấu Trúc và Thực Tiễn
1. Mô Hình Tăng Trưởng Lệch Lạc
Nền kinh tế Việt Nam đang mắc kẹt trong “bẫy gia công” khi 58% giá trị xuất khẩu đến từ các doanh nghiệp FDI. Chính sách ưu đãi thuế cho các khu công nghiệp đã vô tình khuyến khích mô hình “lắp ráp cuối cùng” thay vì phát triển công nghiệp hỗ trợ. Số liệu từ Tổng cục Thống kê cho thấy hệ số lan tỏa công nghệ (technology spillover) của khối FDI chỉ đạt 0.37/1, thấp hơn nhiều so với mức 0.68 của Thái Lan.
2. Thể Chế Giám Sát Lỏng Lẻo
Hệ thống quản lý hải quan thiếu tính minh bạch khi chỉ có 12% quy trình thông quan được số hóa hoàn toàn. Vụ án buôn lậu 300 container hàng Trung Quốc giả nhãn “Made in Vietnam” tại cảng Cát Lái năm 2024 phơi bày sự thiếu phối hợp giữa Bộ Công Thương, Tổng cục Hải quan và các bộ ngành liên quan. Cơ chế “một cửa quốc gia” vẫn chưa phát huy hiệu quả do sự chồng chéo trong 47 văn bản pháp quy hiện hành.
3. Áp Lực Duy Trì Tăng Trưởng
Chính phủ Việt Nam đối mặt với nghịch lý “tăng trưởng hay cải cách” khi FDI chiếm tới 72% tổng vốn đầu tư xã hội. Việc siết chặt quy định xuất xứ có thể khiến tăng trưởng GDP giảm 1.5-2 điểm phần trăm trong ngắn hạn. Áp lực này giải thích tại sao các cam kết cải cách thường dừng ở mức tuyên bố chính trị mà không có lộ trình cụ thể.
III. Hệ Lụy Kinh Tế - Xã Hội
1. Rủi Ro Vĩ Mô Gia Tăng
Dự trữ ngoại hối của Việt Nam chỉ đáp ứng 2.1 tháng nhập khẩu, thấp hơn mức an toàn 3 tháng theo khuyến nghị IMF. Tỷ lệ nợ công/GDP đã chạm mốc 37.4% cuối 2024, trong đó 65% là nợ ngoại tệ. Cú sốc thuế quan 46% có thể đẩy thâm hụt cán cân vãng lai lên 5.8% GDP, vượt xa ngưỡng báo động 5%.
2. Xói Mòn Lòng Tin Đầu Tư
Chỉ số Rủi ro Quốc gia (CRI) của Việt Nam tăng 17 điểm sau thông báo thuế quan, đạt mức 64.3/100. Các quỹ ETF nước ngoài đã rút ròng 420 triệu USD khỏi thị trường chứng khoán Việt Nam trong tuần đầu tháng 4/2025. Sự kiện này đặt dấu hỏi lớn về tính bền vững của dòng vốn FDI vốn chiếm 25% tổng vốn đầu tư toàn xã hội.
3. Phân Hóa Xã Hội Gia Tăng
Khoảng 2.3 triệu lao động trong ngành dệt may - da giày đối mặt với nguy cơ mất việc nếu thuế quan được áp dụng. Tỷ lệ thất nghiệp tại các tỉnh công nghiệp trọng điểm có thể tăng lên 8.7%, gấp 3 lần mức trung bình quốc gia. Nguy cơ này đe dọa làm trầm trọng thêm bất bình đẳng xã hội khi 72% lao động ngành may mặc là phụ nữ nông thôn.
=> Cuộc khủng hoảng thuế quan 2025 đặt Việt Nam trước ngã ba đường lịch sử: tiếp tục mô hình tăng trưởng dựa vào gia công giá rẻ hoặc dũng cảm tái cấu trúc nền kinh tế theo hướng tự chủ. Để đạt mục tiêu GDP 8%, Việt Nam cần đầu tư ít nhất cho đào tạo nhân lực công nghệ cao và xây dựng 10 trung tâm R&D quốc tế đến 2030. Thách thức lớn nhất không nằm ở nguồn lực tài chính mà ở quyết tâm chính trị trong cải cách thể chế. Việc Thủ tướng Phạm Minh Chính công khai thừa nhận tồn tại gian lận thương mại là bước đi đúng hướng, nhưng cần được cụ thể hóa bằng Luật Chống Chuyển Tải có hiệu lực trước quý III/2025.