Có những quyết định quốc gia không được phép sai dù chỉ một lần. Điện hạt nhân là một trong số đó.
Người ta thường tranh luận về điện hạt nhân bằng những con số: bao nhiêu gigawatt, bao nhiêu tỷ USD, bao nhiêu năm hoàn vốn. Nhưng với một quốc gia như Việt Nam, câu hỏi cốt lõi không nằm ở sản lượng điện , mà nằm ở quyền kiểm soát .
-
Ai kiểm soát công nghệ.
-
Ai kiểm soát vận hành.
-
Ai kiểm soát rủi ro khi mọi thứ không đi theo kế hoạch.
Và quan trọng nhất: ai có quyền can thiệp khi tình huống vượt ra ngoài kinh tế .
1. Vấn đề điện của Việt Nam: thật, gấp, và không thể tránh né
Không thể phủ nhận một thực tế: Việt Nam đang đối mặt với áp lực năng lượng ngày càng lớn.
-
Nhu cầu điện tăng theo công nghiệp hóa.
-
Nhiệt điện than bị siết vì môi trường và cam kết khí hậu.
-
Thủy điện đã khai thác gần trần.
-
Năng lượng tái tạo không ổn định, phụ thuộc thời tiết, và đòi hỏi hệ thống truyền tải cực mạnh.
Nếu không có nguồn nền ổn định, rẻ, và công suất lớn, Việt Nam sẽ phải chấp nhận: tăng giá điện, mất lợi thế cạnh tranh sản xuất, phụ thuộc nhập khẩu năng lượng.
Ở góc nhìn thuần kinh tế, điện hạt nhân là lời giải hợp lý. Thậm chí là lời giải tốt! Nhưng điện hạt nhân có vẻ lại là một giấc mơ xa vời đối với Việt Nam. (Phần này sẽ có 1 bài phân tích riêng)
2. Trung Quốc có thật sự là lựa chọn tối ưu?
Câu trả lời ngắn gọn: về kỹ thuật và chi phí, có thể là có.
Trung Quốc không còn là người mới trong điện hạt nhân: họ đã xây dựng và vận hành hàng chục tổ máy, làm chủ thiết kế nội địa, kiểm soát chuỗi cung ứng với chi phí thấp hơn phương Tây cùng tiến độ rất nhanh!
Năng lực xây dựng nhà máy điện hạt nhân của Trung Quốc hiện ở mức nào? Theo cơ sở dữ liệu lò phản ứng của Hiệp hội Hạt nhân Thế giới, trong 10 năm qua, Trung Quốc trung bình mất khoảng 6 năm để xây dựng một lò phản ứng, đứng đầu thế giới. Nga theo sát phía sau với 6-7 năm, Hàn Quốc mất 8 năm, còn Pháp thì sao? Kỷ lục hiện tại là 18 năm, nếu tính cả việc xây dựng tổ máy Flamanville 3 ở Normandy từ năm 2007, nhưng đến nay vẫn chưa thể coi là đã hoàn thành. Trong khi đó, lò phản ứng Hoa Long 1 (Hualong One) đầu tiên được khởi công vào tháng 5/2015 và đã đi vào vận hành thương mại từ tháng 1/2021.
Không chỉ dẫn đầu về tiến độ, Trung Quốc còn có lợi thế rõ rệt về chi phí. Nghiên cứu năm 2024 của một nhóm nghiên cứu độc lập tại Úc cho thấy, các dự án điện hạt nhân của Trung Quốc và Hàn Quốc mang lại giá trị tốt nhất so với chi phí bỏ ra, tiếp theo là Nga, trong khi Pháp là lựa chọn đắt đỏ nhất.
Về tài chính, Trung Quốc có thể cung cấp các khoản vay với lãi suất từ 1-6%, linh hoạt hơn so với mức 3-4% của Nga, đặc biệt là khi Nga thường bao gồm các điều khoản cho phép giữ lại một phần cổ phần của dự án. Trong khi đó, Pháp không chỉ yêu cầu quyền kiểm soát, mà còn thường gắn liền với rủi ro chậm tiến độ và đội vốn.
Trong bối cảnh Việt Nam thiếu kinh nghiệm, thiếu nhân lực hạt nhân, thiếu nền tảng công nghiệp phụ trợ, phương án “chìa khóa trao tay” từ Trung Quốc trông rất hấp dẫn.
Nếu chỉ xét dưới lăng kính của một dự án hạ tầng thông thường, không chọn Trung Quốc mới là phi lý . Nhưng điện hạt nhân không phải một dự án hạ tầng thông thường.
3. Điện hạt nhân không chỉ là công nghệ, mà còn là quyền lực
Một nhà máy điện hạt nhân không giống nhà máy điện khí hay điện than.
-
Tuổi thọ của nó kéo dài 40–60 năm.
-
Chu kỳ nhiên liệu gắn chặt với nhà cung cấp.
-
Bảo trì, nâng cấp, xử lý chất thải đều đòi hỏi công nghệ cao và sự hợp tác lâu dài.
Nói cách khác, khi chọn đối tác điện hạt nhân, Việt Nam không chỉ mua một nhà máy, mà chọn một mối quan hệ phụ thuộc kéo dài nhiều thập kỷ . Và đây là điểm mà các phân tích thiên về kỹ thuật thường né tránh.
Trong trường hợp xảy ra như căng thẳng chính trị, xung đột khu vực, khủng hoảng ngoại giao hoặc đơn giản là bất đồng lợi ích?
Câu hỏi không phải là nhà máy có chạy không , mà là:
Việt Nam có toàn quyền quyết định cách nhà máy đó được vận hành hay không?
4. Lịch sử khiến Việt Nam không thể “ngây thơ”
Việt Nam không phải quốc gia xa lạ với bài học phụ thuộc.
Là nước nằm sát một cường quốc, Việt Nam hiểu rất rõ một logic địa chính trị cơ bản:
Phụ thuộc càng sâu vào hạ tầng sống còn thì khả năng tự chủ chiến lược càng thấp.
Điện hạt nhân không giống thương mại hàng hóa, nơi có thể đổi nhà cung cấp. Một khi đã xây, đã vận hành, đã gắn chặt chuỗi công nghệ, việc “thoát ra” gần như bất khả thi trong ngắn và trung hạn .
Đó là lý do vì sao nỗi lo không nằm ở chỗ Trung Quốc “xấu hay tốt”, mà nằm ở chỗ Việt Nam không muốn đặt mình vào thế bị động .
Do đó so sánh “nước khác làm được, sao Việt Nam không?” là so sánh sai lầm
Một lập luận quen thuộc là: nhiều nước vẫn dùng công nghệ hạt nhân Trung Quốc, sao Việt Nam phải lo? So sánh này bỏ qua một khác biệt quan trọng: vị trí địa chính trị, lịch sử quan hệ và mức độ nhạy cảm an ninh
Một quốc gia ở xa Trung Quốc, có thể tận dụng công nghệ mà không phải đối mặt với rủi ro chiến lược tương tự. Việt Nam thì không có khoảng cách đó.
Địa lý không phải là lựa chọn. Nó là định mệnh.
5. Vấn đề thật sự: Việt Nam chưa sẵn sàng, bất kể chọn ai!
Ngay cả khi không chọn Trung Quốc, bài toán điện hạt nhân của Việt Nam vẫn đầy rủi ro.
-
Nhân lực hạt nhân không thể đào tạo trong vài năm.
-
Văn hóa an toàn tuyệt đối chưa ăn sâu.
-
Năng lực quản trị dự án lớn còn nhiều tiền lệ đáng lo.
-
Hệ thống pháp lý, giám sát, phản ứng sự cố vẫn đang trong quá trình hoàn thiện.
Điện hạt nhân là lĩnh vực không cho phép “rút kinh nghiệm” bằng tai nạn . Sai một lần là trả giá bằng nhiều thế hệ.
*Phần này Kiệt sẽ mở rộng phân tích trong chuỗi series về điện hạt nhân
Do đó, điện hạt nhân không phải câu hỏi “nên hay không”
Câu hỏi thật sự là: khi nào thì đủ năng lực? kiểm soát đến đâu? và phụ thuộc ở mức nào là chấp nhận được? Cho đến khi những câu hỏi đó có lời giải rõ ràng, mọi lập luận kiểu “chọn Trung Quốc cho nhanh” đều mới chỉ nhìn thấy bề nổi của bài toán .
Điện hạt nhân, suy cho cùng, không phải là câu chuyện về điện. Nó là câu chuyện về: quyền tự chủ và khả năng đứng vững trong một thế giới ngày càng ít luật lệ hơn.
Lâm Tuấn Kiệt — Chuyên gia tư vấn đầu tư tại CTCK