Sau nhiều năm áp dụng các biện pháp trừng phạt mang tính biểu tượng hoặc giới hạn trong khuôn khổ ngoại giao – thương mại, Trung Quốc dường như đang bước vào một giai đoạn mới trong cách sử dụng công cụ trừng phạt kinh tế. Lần này, Bắc Kinh đã thực sự “bóp cò” – và lựa chọn của họ là đất hiếm.
Đọc thêm chủ đề Đất Hiếm- Tham vọng Chiến lược của Việt Nam tôi viết cuối 2023 để hiểu thêm về đất hiếm và tâm quan trọng chiến lược của nhóm chất này.
1. Cuộc tấn công thầm lặng nhưng hiệu quả
Tháng 4 năm 2025, Trung Quốc công bố các biện pháp kiểm soát xuất khẩu mới đối với oxit đất hiếm và nam châm vĩnh cửu – nguyên liệu quan trọng trong sản xuất xe điện, thiết bị quốc phòng, năng lượng tái tạo và chip bán dẫn. Không giống những lệnh cấm mập mờ trước đây, các biện pháp lần này gây ra phản ứng tức thời trên thị trường toàn cầu. Chỉ trong vài tuần, chúng đã đe dọa đóng cửa các nhà máy chủ chốt trong ngành công nghiệp xe hơi – lĩnh vực sản xuất lớn nhất ở hầu hết các nền kinh tế tiên tiến. Các nhà máy ô tô tại Ấn Độ, Nhật Bản, châu Âu và thậm chí cả Mỹ đều cảnh báo nguy cơ phải tạm dừng sản xuất do thiếu nguyên liệu.
Một máy khai thác được nhìn thấy tại mỏ Bayan Obo chứa khoáng chất đất hiếm ở Nội Mông, Trung Quốc.
Washington nghĩ rằng họ nắm trong tay ưu thế leo thang. Họ cho rằng mức thuế quan cao ngất ngưởng sẽ gây ra thiệt hại lớn đến mức Bắc Kinh không còn lựa chọn nào khác ngoài việc đàm phán. Trên thực tế, các nhà lãnh đạo Trung Quốc vẫn có thể chấp nhận trả cái giá chính trị của thuế quan. Nhưng Washington không thể làm ngơ trước việc mất nguồn cung đất hiếm và tác động của nó lên các công ty xe hơi của họ.
Đáng chú ý hơn cả, chính quyền Tổng thống Biden đã buộc phải “xuống thang” trong cuộc chiến thuế quan nhằm vào Trung Quốc – một quyết định phản ánh sự nhạy cảm của Washington trước đòn phản công từ Bắc Kinh.
Đọc thêm: Op-ed: U.S. is losing rare earth metals war to China, and running out of time to win it back
2. Từ những “ngón đòn mềm” đến vũ khí hóa nguồn cung
Trung Quốc không thiếu tiền lệ trong việc sử dụng các biện pháp gây áp lực kinh tế. Các chiến dịch tẩy chay sản phẩm Hàn Quốc (vụ THAAD năm 2016), không chính thức cấm vận du lịch đến Philippines, hay việc chặn nông sản Đài Loan dưới danh nghĩa “an toàn thực phẩm” đều từng khiến đối phương chao đảo. Nhưng đa phần những nỗ lực ấy mang tính biểu trưng nhiều hơn thực chất, ít khi đạt hiệu quả dài hạn về mặt chính trị.
Các quốc gia như Australia, Nhật Bản hay Hàn Quốc đã học được cách “sống chung” với các đòn trừng phạt Trung Quốc – thậm chí coi đó là một phần rủi ro chiến lược trong quan hệ đối ngoại.
Nhưng đất hiếm lại là một câu chuyện khác!
3. Đòn trừng phạt chạm đúng tử huyệt
Với hơn 60% sản lượng oxit đất hiếm toàn cầu, gần 90% công suất chế biến và gần như độc quyền trong sản xuất nam châm đất hiếm chất lượng cao, Trung Quốc đang nắm giữ “họng súng” của nhiều chuỗi cung ứng chiến lược. Tác động từ các biện pháp kiểm soát mới đã vượt ra ngoài khuôn khổ nhắm vào Mỹ: Nhật Bản, Hàn Quốc và cả Ấn Độ cũng bị gián tiếp ảnh hưởng nghiêm trọng.
Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen
Tại G7 tháng 6 vừa qua, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen thậm chí mang theo một mẫu nam châm đất hiếm để minh họa cho sự cấp thiết của việc đa dạng hóa nguồn cung. Các chính phủ phương Tây, vốn từng xem đất hiếm như “nguy cơ tiềm tàng,” nay buộc phải đối mặt với một thực tế cấp bách hơn bao giờ hết.
4. Tại sao lần này lại khác?
Khác với các biện pháp trước đây vốn mang tính “tự phát” và phi chính thức, Bắc Kinh giờ đây đã xây dựng một hành lang pháp lý rõ ràng cho việc kiểm soát xuất khẩu các mặt hàng chiến lược. Không chỉ giới hạn trong lãnh thổ Trung Quốc, luật mới còn yêu cầu các công ty nước ngoài không được sử dụng đất hiếm Trung Quốc để sản xuất cho các đối tác thuộc ngành công nghiệp quốc phòng Mỹ – một động thái thể hiện rõ tham vọng mở rộng ảnh hưởng ngoài biên giới.
Đây không còn là chiến thuật “chơi rắn” với nước nhỏ hay phản ứng mang tính cảm tính với từng vụ việc cụ thể, mà là một chính sách đối ngoại có hệ thống và có mục tiêu kinh tế – chính trị rõ ràng.
5. Bài học từ phía còn lại
Một số bước đi khiêm tốn đã được thực hiện. Hàn Quốc mở rộng kho dự trữ. Nhật Bản đầu tư vào các mỏ khai thác ở Australia. Tuy nhiên, vấn đề là hầu hết các chính phủ phương Tây đều đã vạch ra các chiến lược khoáng sản quan trọng, rồi lại chọn cách không tài trợ cho chúng. Các nhà sản xuất liên tục nói về khả năng phục hồi, nhưng một số chỉ dự trữ nam châm đất hiếm đủ dùng trong một tuần. Đây là thứ vũ khí mà họ đã nhìn thấy rõ trong nhiều thập kỷ. Họ không nên ngạc nhiên khi Bắc Kinh cuối cùng cũng “bóp cò.” - Theo Finacial Times
Câu hỏi đặt ra là: vì sao sau hơn một thập kỷ kể từ vụ cắt đất hiếm sang Nhật Bản năm 2011, các nước phương Tây vẫn chưa có phương án thay thế đáng tin cậy? Từ chiến lược khoáng sản của Mỹ, đến các chương trình tự cường của EU, tất cả dường như vẫn chỉ dừng lại ở tầm… kế hoạch. Các doanh nghiệp thì dự trữ nguyên liệu vừa đủ cho một tuần hoạt động – một cách “ứng xử” quá mỏng manh trước một đối thủ như Trung Quốc.
Những đầu tư của Nhật vào các mỏ đất hiếm ở Australia, hay kho dự trữ của Hàn Quốc, tuy là bước tiến nhưng còn quá nhỏ và chậm. Cả hệ thống sản xuất công nghệ cao của phương Tây đang phải thừa nhận rằng họ đã quá lệ thuộc – và giờ đây là lúc phải trả giá cho sự tự mãn đó.
Kết
Chiến lược đất hiếm của Trung Quốc không chỉ là một đòn đáp trả thuế quan đơn thuần. Đó là một chỉ dấu rõ ràng cho thấy Bắc Kinh đã học được cách sử dụng sức mạnh kinh tế một cách bài bản, có chủ đích – và biết khi nào nên “bóp cò.”
Liệu phần còn lại của thế giới có đủ tỉnh táo và tốc độ để xây dựng lại chuỗi cung ứng trước khi đòn tiếp theo được tung ra?